Astronomie, Astrologie en Tijdrekenkunde in de Middelnederlandse Artesliteratuur


Inhoud

Inleiding

klik voor een grotere afbeelding
De schepping van het eerste mensenpaar Adam en Eva met een voorstelling van het christelijk-geocentrisch wereldbeeld. Miniatuur door Simon Marmion uit de Livre des sept âges du monde (“Boek over de Zeven Tijdperken van de Wereld”), omstreeks 1455 voltooid voor Jan de Croy en Philippe de Croy, graven van Chimay (Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel).

Binnen de Middelnederlandse literatuur neemt de artesliteratuur een bijzondere maar meestal verwaarloosde plaats in. In de handschriften en vroege boekdrukken die tot deze genre worden gerekend, leerde de middeleeuwse mens hoe de natuur en de kosmos was opgebouwd. Veel van deze kennis ging terug op die van Griekse geleerden en compilators uit de oudheid die via Arabische vertalingen later naar het Latijn en vervolgens naar het Middelnederlands werden vertaald.

De hieronder gegeven bibliografie heeft met name betrekking op de artesliteratuur over de astronomie (sterrenkunde), astrologie en tijdrekenkunde.

Het Middeleeuwse Wereldbeeld

Het wereldbeeld van de middeleeuwen was gebaseerd op het geocentrisch wereldbeeld van de oudheid. Hierbij werd de aarde centraal en onbeweeglijk voorgesteld. Hieromheen bewogen zich respectievelijk de maan, Mercurius, Venus, de zon, Mars, Jupiter, Saturnus en tenslotte de sfeer van de vaste sterren. Daarbuiten en onzichtbaar vanaf de aarde bevond zich de sfeer van de engelen en de andere bewoners van de christelijke hemel.

De aarde werd als een ronde sfeer beschouwd. De hardnekkige maar onjuiste mythe dat men toen in een platte aarde geloofde is gebaseerd op een 19de-eeuwse misvatting. Dat de aarde rond was was logisch voor een ieder die verre reizen had gemaakt – naar mate men naar het zuiden of naar het noorden reisde, stond de zon immers hoger of lager aan de hemel. Ook vorm van de aardschaduw tijdens een maansverduistering bewees dat de aarde rond was.

De middeleeuwse ‘natuurkunde’ was gebaseerd op die van de Griekse filosoof Aristoteles van Stagira (4de eeuw v.Chr.). Alle verschijnselen in de bovenmaanse wereld waren gebaseerd op cirkelvormige bewegingen en waren onveranderlijk en eeuwigdurend. Alle verschijnselen in de ondermaanse wereld waren gebaseerd op de wisselwerking van materiedeeltjes (samengesteld uit ‘aarde’, ‘water’, ‘lucht’ of ‘vuur’) en waren slechts tijdelijk van duur.

Algemene Literatuur

Der Naturen Bloeme door Jacob van Maerlant

klik voor een grotere afbeelding
Monsterlijke wezens die de randen van de bekende wereld bewoonden. Miniaturen (omstreeks 1350) uit Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag).

De natuurencyclopedie Der naturen bloeme, welk omstreeks 1270 werd voltooid door Jacob van Maerlant (c. 1230/35-1300?), geeft in bijna 17.000 versregels een beschrijving van alles dat leeft en de aarde bewoont. Het werk is in dertien boeken verdeeld en beschrijft achtereenvolgens de mens, mensenrassen en wondervolkeren (boek I), de viervoetige dieren (boek II), de vogels (boek III), de zeemonsters (boek IV), de vissen (boek V), de slangen (boek VI), de ‘wormen’ [insecten] (boek VII), de gewone bomen (boek VIII), de specerijbomen (boek IX), de geneeskrachtige kruiden (boek X), vermaarde bronnen en rivieren (boek XI), de mineralen en talismans (boek XII) en de metalen (boek XIII).

Zijn belangrijkste bron was het werk Liber de natura rerum van de Dominicaan Thomas van Cantimpré (ca. 1245).

De volgende werken bevatten bloemlezingen uit van Maerlants Der naturen bloeme:

De Natuurkunde van het Geheelal

klik voor een grotere afbeelding
De astrologische eigenschappen van de planeet Mercurius. Miniatuur (15de eeuw) uit de Natuurkunde van het Geheelal (Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel).

De Natuurkunde van het Geheelal is een Middelnederlands leerdicht uit de tweede helft van de 13de eeuw over de kosmos. Bij de eerste moderne uitgaven van dit werk werd het nog toegeschreven aan een zekere Gheraert Lienhout, maar de auteur van dit werk is onbekend.

Het Boek van Sidrac

klik voor een grotere afbeelding
Titel pagina van de eerste druk van het Boek van Sidrac (Leiden, 1495).

Het Boek van Sidrac is een Middelnederlandse bewerking van het oud-Franse Livre de Sidrac, la fontaine de toutes sciences, dat dateert uit de tweede helft van de 13de eeuw. Het werk werd ook vertaald in het Engels, Italiaans en het Deens. De Middelnederlandse vertaling dateert uit de eerste kwart van de 14de eeuw en werd in Antwerpen gemaakt.

Het werk is geschreven als een dialoog waarin Boctus, een heidense koning die ongeveer duizend jaar voor onze jaartelling leefde, vragen stelt over allerhande zaken die dan beantwoord worden door de joodse filosoof Sidrac, een afstammeling van Japhet, die 847 jaren na de dood van Noach werd geboren. Veel van de behandelde vragen hebben betrekking op de kosmos, astronomie, astrologie en tijdrekenkunde.

 

 

Bartholomaeus Anglicus: Van den proprieteyten der dinghen (1485)

klik voor een grotere afbeelding
Het geocentrische wereldbeeld zoals voorgesteld in de Van den proprieteyten der dinghen van Bartholomaeus Anglicus (Haarlem, 1485).

De Franciscaanse scholasticus Bartholomaeus Anglicus (vóór 1203 - 1272) schreef omstreeks het midden van de dertiende eeuw een encyclopedisch werk dat bekend staat als De proprietatibus rerum. Het werk is in 19 boeken opgedeeld en behandeld achtereenvolgens God (boek 1), de engelen (boek 2), de ziel (boek 3), de vier elementen (boek 4), het menselijk lichaam en zijn levenstadia (boeken 5 t/m 7), de aarde en de hemelsferen (boek 8), tijdrekenkunde (boek 9), materie en vorm (boek 10), de sfeer van lucht en haar bewoners (boeken 11 & 12), de sfeer van water (boek 13), de bergen (boek 14), de werelddelen (boek 15), stenen en metalen (boek 16), geneeskrachtige kruiden en planten (boek 17), de dieren (boek 18) en de zintuigen (boek 19).

De Latijnse tekst werd vele malen vertaald en de Haarlemse drukker Jacob Bellaert bracht in 1485 een Nederlandse vertaling uit.

Astronomie en Astrologie in de Middelnederlandse Literatuur

Iatromathematica (Astrologie in de Geneeskunde)

klik voor een grotere afbeelding
De relatie tusen de tekens van de dierenriem en de verschillende organen en ledematen van de mens. Bladzijden uit Der Scaepherders Kalengier (1514), fols. C.viii v-D.i r (Universiteitsbibliotheek Gent).

Vanaf de late oudheid tot ver in de 17de eeuw speelde de astrologie een grote rol in de geneeskunde. Volgens de humoraal-temperamentenleer van de Grieks-Romeinse arts Galenus (2de eeuw n.Chr.) was de verdeling van de vier humoren of lichaamssappen (bloed, slijm, gele gal en zwarte gal) in het menselijk lichaam bepalend voor de gezondheid. De kwaliteit van de lichaamssappen en ook de ledematen stonden onder invloed van de zon, de maan en de planeten en hun posities in de tekens van de dierenriem.

Bij het stellen van een diagnose werd vaak een horoscoop opgesteld voor het tijdstip waarop het ziektebeeld zich het eerst openbaarde. Hieruit werd dan ook een prognose voor het verloop van de ziekte afgeleid en op welke tijdstippen bepaalde medicinale of chirurgische behandelingen bij voorkeur verricht of vermeden dienden te worden.

Zo werd bij een aderlating, een veel toegepaste behandeling om de lichaamssappen in ‘evenwicht’ te brengen, afgeraden om deze te verrichten op een ledemaat die beheerst werd door een teken waar de maan zich op dat moment in bevond.

Volgens deze theorie waren de microcosmos, de macrocomos, de humoren, de hoofdorganen en de temperamenten van de mens volgens het volgende overzicht met elkaar verbonden.

humoren element eigenschappen orgaan temperament wind seizoen zodiakale tekens
bloed lucht heet & vochtig hart sanguinisch zuid lente Gemini, Libra & Aquarius
gele gal vuur heet & droog lever cholerisch oost zomer Aries, Leo & Sagittarius
zwarte gal aarde koud & droog milt melancholisch west herfst Taurus, Virgo & Capricornus
slijm water koud & vochtig hersenen flegmatisch noord winter Cancer, Scorpio & Pisces

Chronologie en Tijdrekenkunde

klik voor een grotere afbeelding
De maan voorgesteld als een landloper. Miniatuur uit een in 1403 in Brugge voltooid handschrift van de Liber astrologiae van Georgius Zothorus Zaparus Fendulus (Pierpont Morgan Library, New York, ms. M. 785, fol. 50v.)

Astronomische en Tijdrekenkundige Instrumenten

Astrometeorologie en Jaarprognosen

Lunaria (Maanvoorzeggingen)

Nog Ongesorteerd

Internet Bronnen


homepage