Het schrijven van een wetenschappelijke tekst

Gerard Vreeswijk

Naast de gebruikelijke tips heb ik de volgende:

1. Het schrijven van een artikel is als het bouwen van een boot. Toelichting: ik geef toe, het is een gekunstelde vergelijking. Maar het is een vergelijking die ik soms maak en vaak helpt. Je bepaalt eerst wat voor soort boot je wilt hebben. Dan maak je tekeningen. Vervolgens timmer je het geraamte. Midden in het geraamte begin je met het moeilijkste gedeelte: de motor en de aandrijving. Vervolgens maak je het schip af van binnen naar buiten. Gedeeltes van de boot geef je functionele namen die iedereen begrijpt. Als laatste werk je aan de voor- en achtersteven. Daarna de boot nalopen en poetsen. Als kroon op het werk plaats je een vlag op de boeg. Dit is de titel. Hoe ziet je boot er tijdens het bouwproces uit? Zijn er onafgemaakte stukken? Hoe liggen die er bij? Hoeveel onafgemaakte stukken zijn er? Is duidelijk wat er nog moet worden gedaan? Welk gereedschap gebruik je? Is je werkplaats op orde? Heerst er een prettige sfeer? Als je begint met werken, heb je er dan zin in? Waarom wel/niet? Misschien is het een zootje in je werkplaats. Of liggen er dingen die er niet horen te liggen.
   Ja maar een boot is geen wetenschappelijke tekst. Je hebt helemaal gelijk. Er zijn duidelijke verschillen. De grap is dat het bouwen van een boot de abstracte arbeid van het schrijven van een wetenschappelijke tekst concreet maakt. Het schrijven van een tekst is in essentie een constructieproces.
2. Het schrijven van een artikel is dus niet als het breien van een trui. Toelichting: als we aan schrijven denken, dan denken we vaak aan een proces waarbij tekst lineair onstaat, dat wil zeggen dat we vaak aan een proces denken waarbij tekst ontstaat door de ene zin te laten volgende op de andere zin. Op artikel-nivo is dit niet de goede manier van denken. Je kunt niet bij de inleiding beginnen en dan maar hopen dat het artikel vanaf daar al werkende weg vanzelf vorm krijgt. Dit gaat gegarandeerd fout. Schrijven is geen breien.
   Ja maar mag ik dan helemaal niet lineair schrijven? Je gaat pas lineair schrijven op alinea-nivo: daar heb je als het goed is nog maar één boodschap over te brengen en kun je je helemaal concentreren op het formuleren zelf. Het schrijven van een tekst is geen lineair proces.

3. Begin niet eerder met schrijven voordat het hele onderzoek is gedaan. Toelichting: de belangrijkste reden hiervoor is dat, zolang het onderzoek loopt, het “verhaal” en de “plot” nog niet duidelijk zijn. Een uitzondering zijn misschien geïsoleerde secties die iets aparts uitleggen.
   Ja maar er is mij verteld dat, als ik onderzoek doe, ik meteen beginnen moet met schrijven. Dat is helemaal waar. Maar wat je tijdens het doen van onderzoek opschrijft worden aantekeningen genoemd. Aantekeningen halen zelden de uiteindelijke tekst. Daar zijn ze te ongepolijst voor. Ook zijn aantekeningen vaak gedateerd als je eenmaal aan je uiteindelijke tekst begint. Maak vooral vaak en veel aantekeningen, maar stel het schrijven van de eigenlijke tekst uit totdat je zeker bent. Begin je te vroeg dan bestaat het gevaar dat later secties moeten worden omgeschreven of weggegooid.
4. Begin pas aan een tekst als je helderheid hebt over je eigen bijdrage. Toelichting: Het zou vreemd zijn als je iets wilt maken en je weet niet waarom of waarvoor. Dit punt hangt sterk samen met het vorige punt en het volgende punt. Je eigen bijdrage kan overigens minimaal zijn, dat maakt in de wetenschap verder niet uit. Het gaat er om dat je materiaal voor een zg. publicon (kleinst publiceerbare eenheid) hebt.
5. Begin niet eerder met schrijven voordat helder is wat in de meest moeilijke sectie komt te staan. Toelichting: de meest moeilijke sectie bevat je meest belangrijke bijdrage. Het bevat de essentie van wat je wilt zeggen, en het het vormt het hart van je tekst. Deze sectie eist ook de meeste mentale arbeid, van jou en van de lezer. Een eigenschap van deze sectie is ook dat deze vrijwel altijd geïsoleerd geschreven kan worden. Je hoeft je bij het schrijven ervan nog geen zorgen te maken over de samenhang met andere secties. Later worden deze er als context omheen gedrapeerd. Begin pas met schrijven als de essentie van wat je wilt zeggen helder is.

6. Zet eerst het skelet op. Toelichting: een boot bouw je toch ook niet van voor naar achter? Dat wordt een rare kromme boot. Er moet een geraamte zijn waar je de planken aan vast kunt timmeren. Als je iets bouwt aan de hand van een geraamte kloppen de verhoudingen vanaf het begin, en weet je vanaf het begin wat waar moet staan. Het schrijven wordt zo een invuloefening. Invullen is veel prettiger werken dan zomaar wat zitten timmeren. (Je schrikt je te pletter als je een stap achteruit doet.)
7. Schrijf je tekst van binnen naar buiten. (Zie de figuur.) Toelichting: Je begint met het schrijven van de meest moeilijke sectie. De inleiding en conclusie worden als laatste geschreven. Vaak merk ik dat schrijvers toch al begonnen zijn met een inleiding. Deze wordt dan vaak te lang, omdat je daar in dan zaken gaat uitleggen die eigenlijk voor latere secties bestemd zijn. Als je begint met makkelijke secties zoals de bijvoorbeeld de inleiding, dan blijf je aanhikken tegen het schrijven van de meest moeilijke sectie. Boot-metafoor: het inbouwen van een motor en aandrijving moet vroeg. In een later stadium kun je er niet meer bij en moeten onderdelen los worden gemaakt of zelfs worden aangepast.
   Ja maar ik heb de achtergrond-sectie al geschreven. De sectie met gerelateerd werk heb ik ook alvast geschreven. Mijn antwoord: prima. Begin nu met de meest moeilijke sectie.
8. Zorg voor samenhang. Toelichting: dit houdt ook verband met de vorige tip. Alle secties moeten logisch op elkaar volgen. Alle alinea's in een sectie staan in de goede volgorde en kunnen niet worden gemist. Zinnen volgen elkaar logisch op. Als ik moest kiezen tussen een goed structureerde tekst over een raar onderwerp en een slecht gestructureerde tekst over een boeiend onderwerp (OK, “boeiend” en “raar” zijn geen zuivere tegenstellingen), dan kies ik toch voor die eerste tekst. Het is makkelijk oriënteren, dingen die je wilt weten zijn eenvoudig in de tekst te vinden, en je leert nog eens wat nieuws.
9. Do it right the first time. Toelichting: da's Engels. Het betekent (natuurlijk): “Doe het meteen de eerste keer goed.” Een simpel voorbeeld: probeer foutloos te typen. Een ander voorbeeld: zorg dat elke zin die je geschreven hebt meteen grammaticaal klopt. Zorg dat elke zin die je geschreven hebt meteen samenhangt met de overige zinnen (in nieuwe teksten is dat de vorige zin). Zorg dat elke alinea meteen de juiste opbouw heeft. (Aankondigingszin, uitleg, samenvattende zin.) Dat scheelt later een hoop werk. Laten we de boot-metafoor gebruiken: stel je voor dat je 's ochtends je werkplaats binnenloopt en je kijkt naar je boot in aanbouw. Overal zie je onafgemaakt werk: losse planken, half vastgeschroefde onderdelen, en half uitgepakte onderdelen. Van sommige onderdelen is zelfs meteen duidelijk dat ze verkeerd bevestigd zijn. Ergens verderop ligt een uitgepakt onderdeel, nog half in plastic. De moed zinkt je toch in de schoenen?
   Ja maar meteen goed opschrijven remt mijn inspiratie. Ik word dan zo kritisch op mijzelf dat ik geen letter meer op papier krijg. Je hebt gelijk. Maar ik bedoel iets anders. Ik zal het uitleggen. Schrijvers werken altijd in grofweg twee modi: creëren en reviseren. Deze twee modi kunnen niet tegelijkertijd “aan staan”. Als je dat toch doet dan ga je wat je opschrijft meteen heel kritisch bekijken, en kom je nergens. Wat ik bedoel is dat je al precies bent in het creatieproces zelf, zonder kritisch te zijn. Het moet een automatisme zijn om foutloos te typen. Nieuwe zinnen moeten automatisch aansluiten op vorige zinnen, enzovoort.
10. Zet drie sterretjes *** op plekken die een standaard uitwerking vragen. Toelichting: door dit te doen blijft je beter geconcentreerd op de hoofdlijn van de tekst. In wat mindere momenten, als de flow er niet is, kun je dan mooi een set sterretjes wegwerken.
    Ja maar deze tip is in tegenspraak met “do it right the first time”: overal waar sterretjes staan is de tekst nog niet af. Je hebt gelijk. Het is niet af. Maar een drietal sterretjes staat voor een stukje tekst waarvan je weet dat het geen probleem vormt om deze goed af te maken. Een drietal sterretjes representeert dus een goed stukje tekst. Samen met de al uitgeschreven tekst vormt dit nog steeds een goed stukje tekst. Voilà.
    Ja maar ik heb een flashy pakket dat voor mij de TODO's bijhoudt. Oke, maar zorg dat je niet afgeleid wordt door dit pakket. Drie sterretjes zijn simpel en leiden je niet af van het schrijven.
11. Schrijven is zeggen wat nodig is om te zeggen, en niet meer dan dat. Toelichting: De lezer zal je dankbaar zijn voor een korte tekst waarin toch alles is gezegd. Eén van de meest idiote eisen die een opleiding aan een scriptie kan opleggen is een minimaal aantal woorden. Dit druist helemaal in tegen het principe dat minder meer is. Vraag in dit verband ook nooit je docent “hoe lang” je scriptie moet zijn. Een tekst moet minimaal maar compleet zijn. Schrijven is schrappen en kill your darlings.
    Ja maar de opleiding eist dat ik X woorden schrijf. Mijn antwoord: let (in eerste instantie) niet op het aantal woorden. Anders ga je schrijven “om het schrijven”, i.e., je gaat schrijven om tekst te produceren. Het is een paradox: goede en lange teksten onstaan juist door economisch te willen schrijven!
12. Schrijf vrijuit. Toelichting: Schrijf je een artikel voor conferentie-proceedings, dan is er vaak een pagina limiet. Hou daar bij er schrijven niet al te veel rekening mee. Schrijf op wat je wil zeggen, en ga pas helemaal aan het eind nadenken over de vraag welke stukken tekst kunnen worden weggesnoeid. (Ah, dat laatste was een tuin-metafoor, i.p.v. een boot-metafoor.)
13. Denk tijdens het schrijven niet aan je (secundaire) ambities. Toelichting: schrijven kost tijd, je tekst ontstaat stap voor stap, en sneller dan dat gaat het niet. Verder is schrijven een ambacht. Wees tijdens het schrijven ook alleen maar bezig met schrijven en ga tijdens dit proces niet denken aan de conseqenties ervan. Voorbeelden: “dit moet morgen af”, “wat zal mijn docent hier van denken?” , “dit wordt iets heel groots!” , “dit wordt niks”. Deze gedachten leiden af en helpen niet. Ga gewoon schrijven (= skelet maken, invullen, en reviseren).

Meer tips

1. Schrijf alinea's die alinea's zijn. Toelichting: een alinea is een kort verhaaltje. In betogende teksten (en dus ook in wetenschappelijke teksten) begint een alinea met een bewering die verder in de alinea onderbouwd wordt. Een alinea eindigt met een samenvattende zin. Of een alinea begint met een observatie die verder in de alinea uitgelegd wordt, en weer afsluit met een samenvattende zin. Regelmatig zie ik teksten met korte alinea's. Dit is een symptoom van het niet volledig uitwerken van gedachten, bijvoorbeeld het niet volledig onderbouwen van een bewering. Neem de tijd! Zorg dat zinnen op elkaar aansluiten. Je tekstverwerker is geduldig en de lezer zal je dankbaar zijn voor de kleine denkstapjes en de continuïteit in je betoog.
2. Schrijf een korte maar complete inleiding. Toelichting: in wetenschappelijk teksten zijn inleidingen opgebouwd volgens een strikt patroon dat overal hetzelfde is en nooit veranderd. Vul dit patroon in, en je bent klaar. (Herinner: schrijven = invullen.) Een inleiding van één à anderhalve bladzijde volstaat. Meer tijd heeft de lezer toch niet. Veel introducties die ik lees zijn te lang, incompleet, of te lang en incompleet.
3. Schrijf secties die secties zijn. Toelichting: elke sectie heeft een functie. Na de inleiding komt bijvoorbeeld een sectie waarin wat achtergrond wordt uitgelegd. Leg dan alleen de voor jouw probleemstelling noodzakelijke achtergrond uit en niet meer dan dat. Na een inleiding kan ook een sectie komen waarin basisconcepten wordt uitgelegd (“Basic concepts”). Bouw zo'n sectie zorgvuldig op, en introduceer elk concept op precies het juiste moment. Een conclusie heeft geen andere kop dan “Conclusie” (of “Conclusion”) en kan bestaan uit één samenvattende bladzijde. Het was al gezegd: je lezer heeft weinig tijd. Veel secties die ik zie zijn te lang en beslaan meerdere thema's.
4. Geen genummerde sub-sub-secties. Toelichting: Secties moeten, sub-secties zijn OK, maar sub-sub-secties zijn onwenselijk, en als ze er toch in moeten dan worden ze voorafgegaan door ongenummerde kopjes. De structuur van je tekst moet duidelijk worden uit je betoog, niet uit een vijf niveaus diepe nummering. (Wittgenstein's tractatus is een noemenswaardige uitzondering.)
5. Leg uit. Toelichting: Een belangrijk eerste gedeelte van je tekst zal louter bestaan uit het exposeren van bekende informatie. Dat is OK, want het geeft ook de geïnformeerde lezer een kans zich aan te passen aan jouw stijl, jouw notatie, en jouw aanpak. Schroom dus niet zaken uit te leggen die al bekend zijn. Maar alleen die zaken die nodig zijn om jouw probleem te kunnen bespreken. Ga dus in een scriptie over cryptografie dus geen complete algebra-cursus geven.
6. Zinslengte. Gebruik korte zinnen. Of wissel lange zinnen af met korte zinnen, dat werkt ook heel goed. Toelichting: een goede manier om lezers af te stoten is consequent lange zinnen te gebruiken op plaatsen waar hetzelfde gezegd had kunnen worden met een reeks korte zinnen.
7. Schrijf zakelijk en to-the-point. Toelichting: dit houdt weer verband met de tip “Schrijven is zeggen wat nodig is om te zeggen, en niet meer dan dat.” Dus doe niet aan mooischrijverij. Gebruik geen spreektaal (“let's”, “it's”, ...). Laat tekst niet “kabbelen”. Houd zinnen kort, en wees spaarzaam met intellectuele hoogstandjes en humor.
8. Kies voor een consistente schrijfstijl. Toelichting: kies consequent voor Engels of Amerikaans. Kies consequent voor de toepassing van eerste persoon enkelvoud (“ik”) of derde persoon enkelvoud of een andere persoonsvorm.

Overweging terzijde: hebben de maker en uitgever van deze foto zich ooit bekommerd om de privacy-rechten van dit kind?

9. Laat je niet ringeloren door de alpha-politie. Toelichting: je weet wel: de filosofen en de taalwetenschappers. Omdat zij in de regel geen kaas hebben gegeten van wiskunde-afnemende wetenschappen zoals beta-wetenschappen, techniek en informatica, menen velen dat zij het intellectuele alleenrecht hebben op denken en taal. Een soort psychopathologische overcompensatie. Filosofen en taalwetenschappers zullen, als zij gevraagd worden, altijd wat aan te merken hebben op je tekst. In geesteswetenschappen is het gebruik van extra-tekstuele elementen zoals formules, afbeeldingen en opsom-lijstjes not done. Volgens alpha's moet alles gezegd kunnen worden door middel van “platte tekst”. Het punt is: je kunt aanpassen wat je wil, en uiteindelijk is het nooit goed. Laat je niet de les lezen. Gebruik taal als een vehikel om je boodschap over te brengen. Met een lelijke boot kun je ook heel hard varen!
   Ja maar je hebt zeker bonje gehad met een alpha. Ik zal vast weleens bonje hebben gehad met een alpha, maar of het hierover was kan ik mij niet herinneren. Bovenstaande inzichten zijn voorzover ik kan nagaan niet gebaseerd op eigen onaangename particuliere ervaringen, maar eerder op basis van algemene ervaringen van mijzelf, van horen zeggen, en van anderen.
   Ja maar er zijn alpha's die wel werken met formules enzo. Er is ook zoiets als [exacte, formele, theoretische] wijsbegeerte. Deze alpha's zijn in het algemeen minder geneigd je de les te lezen over taal. Het lijkt dat taalbetweterigheid omgekeerd evenredig is aan wiskunde-geletterdheid. Gelukkig zijn er mensen die op beide vlakken getalenteerd zijn.
   
   Voor de verhouding tussen alpha- en beta-wetenschappers wil ik je tot slot graag verwijzen naar een kostelijk pamflettair essay Hamlet en entropie: de twee culturen een halve eeuw later van de vlaamse wetenschapsfilosoof Jean Paul Van Bendegem. Ik heb het met instemming en genoegen van kaft tot kaft gelezen toen ik twee maanden op bed lag na een bekkenbreuk. (Anders zou ik mij hebben beperkt tot het lezen van vakliteratuur.)
10. Let op vorm en presentatie. Toelichting: je tekst wordt in eerste instantie beoordeeld op de looks. Zorg dat je tekst er professioneel uitziet. Hoe dan? Gebruik LaTeX, en kijk de vormgeving af van artikelen in wetenschappelijke journals, uitgegeven door academische uitgevers zoals Elsevier en Kluwer.